Λίγο καιρό μετά την έκδοση του άλμπουμ Αρνητικοί Συσχετισμοί (εκδόσεις Τόπος) που περιλαμβάνει επιλεγμένες γελοιογραφίες που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Ποντίκι και το ηλεκτρονικό περιοδικό Ατέχνως την περίοδο 2013- 2016, συναντήσαμε τον δημιουργό του Πάνο Ζάχαρη. Μιλήσαμε για τη συγκεκριμένη έκδοση αλλά και για τη δουλειά του συνολικά.
Γιατί επιλέξατε γελοιογραφίες ειδικά αυτής της περιόδου για το άλμπουμ αυτό;
Στην αρχή, σκεφτόμουν να έχω σκίτσα από το 2010 μέχρι σήμερα, δηλαδή από όλη την περίοδο των μνημονίων, αλλά αυτό έχει κάποια προβλήματα. Το ένα είναι ότι ο πολιτικός χρόνος είναι πάρα πολύ συμπυκνωμένος, δηλαδή γεγονότα του 2010 τα οποία είναι πάρα πολύ πρόσφατα, πλέον έχουν εξαφανιστεί απ’ τη μνήμη. Ένα δεύτερο είναι ότι αν άπλωνα τόσο πολύ τη χρονική περίοδο, θα χανόταν η πρόσφατη επικαιρότητα και ιδιαίτερα η περίοδος της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ, που για μένα έχει ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον. Και το τρίτο πρόβλημα ήταν ότι δεν ήθελα να σταθώ σ’ αυτό που λέμε μνημονιακή περίοδο, διότι νομίζω ότι εκ των υστέρων διαπιστώνουμε ότι αυτός ο διαχωρισμός ενώ μεθοδολογικά είναι εύκολος, στην πραγματικότητα αναδεικνύει το μνημόνιο ως το κύριο πρόβλημα ενώ για μένα είναι η καπιταλιστική κρίση και σε τελική ανάλυση το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Τέλος επέλεξα το 2013 γιατί είναι η συμβολική αρχή του τέλους (με το κλείσιμο της ΕΡΤ) της κυβέρνησης του Σαμαρά και του Βενιζέλου, των κλασικών μνημονιακών, φιλελεύθερων, του δικομματισμού που ξέραμε και η αρχή μιας καινούριας κατάστασης η οποία τρέχει μέχρι και σήμερα.
Γιατί αποφασίσατε να χωρίσετε τα σκίτσα σε θεματικές ενότητες;
Είχα έναν πολύ έντονο προβληματισμό για το αν θα το πιάσω χρονολογικά ή αν θα φτιάξω θεματικές ενότητες συγκεκριμένες. Τελικά θεωρώ ότι κατά μία έννοια παρ’ ότι το σπας, διευκολύνεις την ενότητα γιατί αυτές οι θεματικές είναι πλευρές της γενικότερης κατάστασης. Για παράδειγμα το προσφυγικό ή τη Χρυσή Αυγή δεν μπορείς να τα αποσπάσεις από το τι συμβαίνει, αλλά έχουνε και μια ξεχωριστή αξία σαν θέματα.
Ο τίτλος Αρνητικοί Συσχετισμοί πώς προέκυψε;
Επειδή το άλμπουμ καλύπτει μια περίοδο, που έχεις πάρα πολλά γεγονότα, εκλογές, δημοψήφισμα, πολέμους, προσφυγική κρίση προσπαθούσα να βρω ένα σκοινί να τα δένει όλα αυτά και κατέληξα εκεί. Σκέφτηκα ότι αρνητικοί συσχετισμοί δύναμης υπάρχουν παντού, στο κοινοβούλιο, στα συνδικάτα, στο επίπεδο της ηγεσίας της ΕΕ, δηλαδή νομίζω ότι χάνουμε παντού, οι όποιοι εμείς (γιατί είναι ένα θέμα το ποιους θεωρώ εμείς) και νομίζω ότι αυτός ο τίτλος μπορεί να λειτουργήσει ως ομπρέλα για τις καταστάσεις που περιγράφω.
Ενώ στα σκίτσα σας αναφέρεστε στην επικαιρότητα, φαίνεται πως σας αρέσει να χρησιμοποιείτε την ιστορία, σωστά;
Ναι μ αρέσει πάρα πολύ. Μ’ αρέσει πάρα να ψάχνω τα ιστορικά ανάλογα. Προφανώς αυτό το πράγμα έχει έναν κίνδυνο. Για παράδειγμα η Ελλάδα δεν είναι χώρα υπό Κατοχή, κάτι που έχει ακουστεί σαν σύνθημα αλλά και σαν ουσία. Έχει κυβέρνηση εκλεγμένη, έχει θέση στην ΕΕ, έχει αστική τάξη. Δεν είναι μια χώρα που έχουν έρθει και την έχουνε ρημάξει κάποιοι και όλοι μαζί οι Έλληνες εργάτες, μεσαία στρώματα, αστοί τους πολεμάμε ή δεν τους πολεμάμε. Παρόλ’ αυτά είναι πάρα πολύ ωραίο να ψάχνεις να βρεις το ανάλογο, δηλαδή να χρησιμοποιείς το παρελθόν για να φωτίσεις το σήμερα. Έχει να κάνει με τις σπουδές μου. Έχω τελειώσει το ιστορικό αρχαιολογικό κι αυτό είναι το μόνο που μου χει μείνει... Και η αλήθεια είναι ότι μ αρέσει και αισθητικά να ζωγραφίζω παλιά πράγματα. Βαριέμαι να φτιάχνω αυτοκίνητα. Μ αρέσει να φτιάχνω άλογα.
Αυτό κάνω στο Working dead. Θέλω να αναδείξω ότι ανέκαθεν υπήρχανε εκμεταλλευτές κι εκμεταλλευόμενοι. Εάν κινείται η ιστορία κι η πραγματικότητα κινείται λόγω της ταξικής πάλης και του έρωτα. Να κάνω κόμικ για τον έρωτα βαριέμαι… Οπότε είπα να κάνω για την ταξική πάλη, αλλά το πιο σημαντικό είναι να φωτίσω το σήμερα μέσα από το χτες. Δυο δυο άνθρωποι στο Μεσαίωνα δε θα συζητούσαν πότε για το αόρατο χέρι της αγοράς αλλά χρησιμοποιείς το παρελθόν για να φωτίσεις το σήμερα. Κι απ’ την άλλη δείχνεις ότι πάντοτε υπήρχανε καλοί και κακοί και είμαι σίγουρος ότι αν ήμουνα το μεσαίωνα θα ήμουνα δουλοπάροικος και θα χα θέμα…
Σε αυτές τις γελοιογραφίες, στο Working dead, γενικά στη δουλειά σας φαίνεται να έχετε σαφή πολιτική θέση. Σας έχει δυσκολέψει αυτό; Έχετε δεχτεί κάποια κριτική γι αυτό;
Είμαι κομμουνιστής ή τουλάχιστον προσπαθώ να είμαι, γιατί δεν είναι μια στατική κατάσταση. Αυτή η κοσμοθεωρία με εκφράζει. Γι’ αυτό το πράγμα προσπαθώ να παλεύω, και ως εργαζόμενος, ως συνδικαλιστής. Είναι κομμάτι του εαυτού μου και εξαιρετικά σημαντικό. Προφανώς δεν είναι ένα πουκάμισο να το βάζω και να το βγάζω.
Θα έλεγα ότι ακόμα και να με έχει δυσκολέψει, κυρίως με έχε βοηθήσει. Δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να εργάζομαι, να σκέφτομαι με τον τρόπο που σκέφτομαι, να αποτυπώνω τα πράγματα που έχω στο κεφάλι μου εάν δεν είχα το συγκεκριμένο υπόβαθρο. Η μεγάλη δυσκολία έχει να κάνει με το ότι εργάζομαι στη συγκεκριμένη κοινωνία σε ΜΜΕ που ανήκουν σε ιδιώτες. Η μεγάλη δυσκολία είναι να προσπαθήσω να επικοινωνήσω όσο το δυνατόν ανόθευτα αυτό που έχω στο κεφάλι μου, αλλά με έναν τρόπο ο οποίος και να είναι εύλυπτος και να είναι χωρίς εκπτώσεις και να μπορεί να κυκλοφορήσει. Πρώτα απ’ όλα οι αρνητικοί συσχετισμοί είναι στο επίπεδο των ιδεών. Η επαναστατική αριστερά, ο σοσιαλισμός δεν είναι της μόδας. Παρ’ ότι έχουμε μια αριστερή κυβέρνηση στην πραγματικότητα είναι εξαιρετικά αντιδημοφιλής αυτή την περίοδο και λόγω των ανατροπών του 1991. Οπότε αυτή είναι η μεγαλύτερη δυσκολία. Το πώς μπορείς σε ένα εχθρικό ιδεολογικό περιβάλλον να επικοινωνήσεις την άποψή σου αυτή. Αλλά αυτό δεν είναι δυσκολία. Είναι αυτό που σκέφτομαι. Δεν μπορώ να το διαχωρίσω.
Οπότε δεν υφίσταται ο διαχωρισμός του έργου του καλλιτέχνη από την πολιτική του τοποθέτηση.
Κατ αρχήν δεν αυτοπροσδιορίζομαι σε καμία περίπτωση ως καλλιτέχνης. Αν πρέπει ν απαντήσω με μία λέξη θα σου πω δημοσιογράφος, με την έννοια ότι η γελοιογραφία είναι ένα εικονογραφημένο συμπυκνωμένο άρθρο γνώμης. Είναι εφαρμοσμένη τέχνη, κάτι ανάμεσα στην τέχνη και τη δημοσιογραφία.
Στη γελοιογραφία έχεις αν θες το προνόμιο και την κατάρα ταυτόχρονα να μπορείς να βγάζεις αυτό που έχεις εσύ στο κεφάλι σου. Δεν έχεις το άγχος της δημοσιογραφίας να είσαι αντικειμενικός, γιατί κάνεις σχόλιο, αλλά αυτό το σχόλιο δεν μπορεί παρά να βγαίνει πραγματικά από μέσα σου και να βγαίνει από το τι είσαι. Δεν νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει τέτοιος διαχωρισμός. Αυτό που υπάρχει είναι ένα κόσκινο, ένα φίλτρο, το οποίο βάζεις εσύ. Αν κάποιος ισχυριστεί ότι δεν αυτολογοκρίνεται είναι ψεύτης. Δεν αυτολογοκρίνεσαι σε θέματα ουσίας, αλλά προσπαθείς να το φτιάξεις, να το πακετάρεις όσο το δυνατόν ώστε να μπορεί να επικοινωνήσει καλύτερα και να το αγκαλιάσει ο κόσμος. Η γελοιογραφία πρέπει να αρέσει. Υπάρχει αυτό το άγχος. Και βέβαια υπάρχουν και ζητήματα. Ο καθένας δουλεύει σε ένα ΜΜΕ. Υπάρχουν κάποιοι «περιορισμοί», οι οποίοι όμως είναι κυρίως στο δικό μας το κεφάλι. Δε θα παίξεις με το χυδαίο, δε θα παίξεις με το προκλητικό.
Πάντως δεν αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου ως έναν άνθρωπο που παρατηρεί: Να η φτώχεια, να η ανεργία, να η δυστυχία… Ας κάνουμε ένα σκιτσάκι... Είμαι εκεί μέσα. Δεν κοιτάω από πάνω. Κοιτάω γύρω μου, τι συμβαίνει στη δική μου τη ζωή πρώτα απ’ όλα. Οπότε σαφώς δεν μπορώ να τα διαχωρίσω. Μιλάω για τη δική μου τη ζωή, τη δική μου την πραγματικότητα και προσπαθώ να δώσω τις δικές μου απαντήσεις και τις δικές μου λύσεις.
Η εποχή της κρίσης δίνει υλικό;
Αν τώρα ήμουνα στα 45- 50 αντί 35 θα χα περάσει μία περίοδο πάρα πολύ καλών μισθών. Από την άλλη θεωρώ ότι δουλεύω μακράν στην πιο ενδιαφέρουσα περίοδο. Παλιότερα έψαχνες να βρεις το μικρό, έψαχνες να βρεις την ανωμαλία στην κανονικότητα. Τώρα πλέον γελοιογραφούμε και δημοσιογραφούμε για τα μεγάλα ή τουλάχιστον υπάρχει κι αυτή η επιλογή κι εκεί έχει καθένας ευθύνη για το τι θα κάνει. Είναι πολύ σημαντικό το τι επιλέγεις να πεις. Μπορείς να επιλέξεις να ασχολείσαι όλη μέρα με πρόσωπα και να αφήνεις την ουσία. Τώρα πλέον έχεις την επιλογή να μιλήσεις για την ουσία, για την μήτρα όλων των προβλημάτων, που για μένα είναι ξεκάθαρα αυτή η σχέση εργατικής τάξης αστικής τάξης, αυτή η σχέση εκμετάλλευσης στον καπιταλισμού. Από αυτή την άποψη ναι δίνει περισσότερο υλικό αυτή η εποχή.
Άρα ο σκιτσογράφος είναι σχολιαστής αλλά δεν είναι απαραίτητα κριτικός.
Οποιοσδήποτε έχει δημόσιο λόγο επιλέγει, φιλτράρει. Όταν λες την άποψή σου προφανώς αυτή προέρχεται απ’ το τι έχεις μέσα σου, τις ιδεολογικές σου καταβολές, τη ζωή σου. Αν η ερώτηση είναι αν όλοι οι σκιτσογράφοι είναι αριστεροί, η απάντηση είναι όχι. Συμβαίνει ό,τι συμβαίνει με τους δημοσιογράφους. Ο σκιτσογράφος είναι εξαιρετικά κοντά στον αρθρογράφο γνώμης. Το σκίτσο δεν είναι ένας πίνακας. Το σκίτσο είναι μια πειραγμένη φωτογραφία της στιγμής ας πούμε. Βλέπεις τι συμβαίνει. Το επεξεργάζεσαι με τα δικά σου εργαλεία. Το πρώτο εργαλείο είναι η τσέπη σου κατά μία έννοια, το πορτοφόλι σου και η πολιτική σου θέση, το πώς αντιλαμβάνεται τον εαυτό σου και την τέχνη σου.
Ετοιμάζετε κάτι καινούριο;
Το άλμπουμ είναι μια στιγμή. Από τη στιγμή που επέλεξα τις γελοιογραφίες για το άλμπουμ μέχρι τώρα έχουν μεσολαβήσει εκατό σκίτσα επιπλέον. Θα ξαναεκδόσω αλλά είναι πάρα πολύ δύσκολο. Έχω ευχαριστήσει πάρα πολλές φορές τον εκδότη μου, γιατί δε βγαίνουν βιβλία. Το γεγονός δηλαδή ότι ένας εκδοτικός οίκος το αγκάλιασε αυτό το πράγμα, το έκανε καλά και το στήριξε είναι αρκετά σημαντικό, αλλά ναι θα ξαναβγάλω. Τώρα που είδα πώς γίνεται…
Ο Πάνος Ζάχαρης γεννήθηκε το 1982 στην Αθήνα και σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Παράλληλα σπούδασε σκίτσο στη Σχολή του Σπύρου Ορνεράκη. Δημοσιεύει σκίτσα από το 2004, ενώ από το 2008 εργάζεται ως πολιτικός γελοιογράφος στο ΠΟΝΤΙΚΙ. Παράλληλα φτιάχνει σατυρικά φωτομοντάζ και memes. Από το καλοκαίρι του 2016 δημοσιεύει την εβδομαδιαία σειρά κόμιξ The Working Dead στο socomic.
